Χριστίνα Αντωνιάδου

 

 

Στη Νότια Αφρική χρησιμοποιείται πολύ συχνά ο όρος rainbow nation. Ωστόσο, έπειτα από τρία χρόνια παραμονής σ’ αυτή την υπέροχη χώρα δεν μπόρεσα να καταλάβω αν η αίσθηση που προκαλεί στους Νοτιοαφρικανούς η κατά τα άλλα εύηχη και θετική αυτή έννοια ανταποκρίνεται πραγματικά στις ιδέες των πρωτοπόρων οραματιστών Nelson Mandela και Desmond Tutu. Διότι, όπως τα χρώματα του ουράνιου τόξου απλώνονται το ένα δίπλα στο άλλο σε μια παράλληλη αλληλουχία, χωρίς να αναμιγνύονται ή να συγκρούονται μεταξύ τους, έτσι και οι διάφορες αφρικανικές εθνοτικές ομάδες ζουν τις περισσότερες φορές η μία δίπλα στην άλλη, σε κοινωνίες παράλληλες. Σίγουρα υπάρχουν και εκείνοι που «αναμιγνύονται», αλλά έτσι όπως είδα εγώ προσωπικά τη Νότια Αφρική αποτελούν μάλλον την εξαίρεση στον κανόνα. Το 1994 καταργήθηκε το καθεστώς των φυλετικών διακρίσεων, το Apartheid. Από εκείνο το σημαδιακό έτος και μετά το κέντρο βάρους όλης της κοινωνικής δομής μετατοπίζεται βαθμιαία, η μαύρη πλειοψηφία παίρνει το τιμόνι της εξουσίας και δημιουργείται με το χρόνο μια τάξη οικονομικά εύρωστων και ευκατάστατων μαύρων, που δεν κρύβουν ότι έχουν χρήμα και δύναμη.

Όταν λοιπόν γίνεται λόγος στη Νότια Αφρική περί έθνους-ουράνιου τόξου, το πρώτο που σκέφτεται κανείς είναι ότι πρόκειται για ένα πληθυσμιακό αμάλγαμα σε μαύρο και λευκό. Ό,τι διέρρεε ως πληροφορία στην Ευρώπη στα χρόνια του Apartheid αφορούσε στην καταπίεση των μαύρων από τους λευκούς, κι έτσι είναι πολλοί ακόμα εκείνοι που πιστεύουν ότι υπάρχουν μόνο αυτές οι δύο ξεχωριστές ομάδες πολιτών. Ωστόσο το νοτιοαφρικανικό rainbow nation είναι πολύ περισσότερο από μια σκακιέρα πάνω στην οποία κινούνται –σχετικά ανομοιόμορφα– δύο μόνο χρώματα.

https://en.wikipedia.org/wiki

Στην πραγματικότητα, όσα συμβαίνουν στο έθνος του ουράνιου τόξου χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη γκάμα χρωμάτων. Αν κάποιος παραδείγματος χάρη κάνει τον κόπο να διερευνήσει γενεαλογικά δέντρα λευκών, θα καταλήξει ότι πρόκειται για απογόνους Γάλλων, Γερμανών και Ολλανδών, οι οποίοι αυτοαποκαλούνται όλοι τους με την κοινή ονομασία Μπόερς, είναι στο μεγαλύτερο μέρος τους προτεστάντες και σύμφωνα με όσα οι ίδιοι ισχυρίζονται αποτελούν τους πρώτους Ευρωπαίους που εγκαταστάθηκαν στη χώρα. Άλλες φορές πάλι μπορεί να ακούσεις ότι κάποιοι πρόγονοι μετανάστευσαν εδώ από τις χώρες της Σκανδιναβίας και της Βαλτικής. Όλοι τους ανεξαιρέτως ονομάζονται «Afrikaaner» ή στα αγγλικά «Afrikaners», γεγονός που υποδηλώνει τις βαθιές ρίζες τους στην Αφρική. Όπως και να το κάνουμε, ζουν εδώ ήδη τετρακόσια χρόνια και η Ευρώπη έχει πάψει πια να είναι σημείο αναφοράς γι’ αυτούς. Δεν ισχύει ωστόσο το ίδιο για τους Βρετανούς, οι οποίοι μετανάστευσαν αργότερα και συχνά ακόμα και σήμερα διαθέτουν ένα δεύτερο διαβατήριο, το βρετανικό. Ακολούθησαν αργότερα και οι Νοτιοευρωπαίοι, Ιταλοί, Πορτογάλοι και Έλληνες, οι οποίοι έφταναν κατά κύματα στη χώρα, δεν έχουν ξεχάσει τη μητρική τους γλώσσα και διατηρούν επίσης ιδιαίτερα στενή σχέση με την παλιά τους πατρίδα.

Εάν τώρα μετά από αυτή τη μικρή ιστορική αναδρομή πιστέψει κάποιος πως μόνο οι λευκοί της Νότιας Αφρικής διαθέτουν μια τέτοια μικτή καταγωγή πλανάται οικτρά, και για να βεβαιωθεί για την πλάνη του δεν έχει παρά να πάει κατευθείαν σε ένα ΑΤΜ και να δοκιμάσει να βγάλει χρήματα. Τότε θα καταλάβει αμέσως γιατί στη Νότια Αφρική μιλάνε για έθνος-ουράνιο τόξο ή κοινώς για «πολυπολιτισμική» κοινωνία. Το πρώτο λοιπόν που θα του ζητηθεί από το μηχάνημα είναι please choose your language. Αντί για δύο θα βγουν οκτώ επιλογές γλωσσών!

Φανταστείτε την έκφραση ενός κατάκοπου ταξιδιώτη που θα φτάσει για πρώτη φορά στο αεροδρόμιο του Johannesburg μετά την πολύωρη πτήση. Δεν έχει την παραμικρή ενημέρωση για το τι θα συναντήσει μπροστά του. Σίγουρα κοιτάζει την οθόνη αυτού του μηχανήματος το ίδιο σαστισμένος όπως εγώ μόλις πρωτοέφτασα. Είναι πολύ νωρίς το πρωί. Έχουμε φτάσει με δύο μεγάλες βαριές και δύο μικρές βαριές βαλίτσες στα χέρια ο καθένας μας από το Λονδίνο στο αεροδρόμιο O.R. Tambo, μετά από μια μακριά νύχτα στο αεροπλάνο και έπειτα από δυο ώρες αναμονής στην ουρά για τον έλεγχο διαβατηρίων και εισόδου στη χώρα. Λίγο το στρες πριν την αναχώρηση, λίγο το άγχος της μετακόμισης, κανείς από τους δυο μας δεν σκέφτηκε να αλλάξει χρήματα στο Λονδίνο. Αλλά είμαστε σίγουροι ότι δεν θα υπάρξει πρόβλημα, σε όλα τα αεροδρόμια του κόσμου υπάρχουν ΑΤΜ. Πράγματι κατευθυνόμαστε στο πρώτο που βρίσκουμε μπροστά μας. Ένα κατακόκκινο στο χρώμα της φωτιάς. Τοποθετώ την κάρτα στη σχισμή και πληκτρολογώ τα συνήθη στοιχεία που εισάγουμε σε ένα ΑΤΜ.

Στην οθόνη προβάλλονται οι γλώσσες που υπάρχουν ως επιλογή: πάνω αριστερά η γλώσσα Afrikaans, που είναι η γλώσσα των Μπόερς –θυμάστε, έτσι;– και παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα με τα ολλανδικά. Ή τουλάχιστον παρουσίαζαν στο παρελθόν, διότι εν τω μεταξύ προστέθηκαν γαλλικά αλλά και ασιατικά ή αφρικανικά γλωσσικά στοιχεία, τα οποία εμπλούτισαν μεν τη γλώσσα, την άλλαξαν όμως σε τέτοιο βαθμό που την κατέστησαν σχεδόν αγνώριστη για έναν Ολλανδό. Γενικά η άποψη που κυριαρχεί στη Νότια Αφρική είναι ότι οι Νοτιοαφρικανοί καταλαβαίνουν τα ολλανδικά, όχι όμως και οι Ολλανδοί τα Afrikaans.

Ας επιστρέψουμε όμως στην οθόνη μας: Αμέσως κάτω από τα Afrikaans βρίσκουμε τη μόνη γλώσσα για την οποία δεν χρειάζονται περαιτέρω εξηγήσεις: τα αγγλικά. Από καθαρή περιέργεια ψάχνω με τον δείκτη του χεριού μου τη λίστα με τις γλώσσες. Το πράγμα αποκτά όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον και μόνο από την προσπάθεια που κάνω να προφέρω όλα αυτά τα εξωτικά ονόματα: Ενδεικτικά αναφέρω τις γλώσσες Sesotho sa Lebowa, Xitsonga, Sesotho, isiXhosa, isiZulu, Tshivenda. Το δεξί μου φρύδι σαλτάρει προς τα πάνω και εγώ κοιτάζω το έτερον ήμισυ βαθιά στα κουρασμένα του μάτια. Τι κάθεσαι και σκέφτεσαι; με ρωτάει. Έχει δίκιο ο καλός μου. Πώς να μην του το αναγνωρίσω; Μαζεύοντας όλες τις δυνάμεις που μου έχουν απομείνει μετά από δώδεκα ώρες πτήσης ακουμπάω με τον δεξιό μου δείκτη το μοναδικό πεδίο που ενδείκνυται για την περίπτωσή μας.

https://www.ken-hensley.com/tour-diaries/sa-mar-12.html

Το τραπεζικό μηχάνημα βγάζει τα πρώτα μας rand. Κρατώ τη δέσμη των νοτιοαφρικανικών χαρτονομισμάτων στα χέρια μου και παρατηρώ με ενθουσιασμό τα Big Five που απεικονίζονται πάνω στα χαρτονομίσματα. Κάθε ένα από τα πέντε μεγάλα ζώα της ντόπιας πανίδας έχει το δικό του χαρτονόμισμα – αυτό θα πει ισότιμη μεταχείριση, σκέφτομαι. Ανεξαρτήτως χρώματος και αξίας, στην μπροστινή πλευρά του χαρτονομίσματος μου χαμογελάει ένας συμπαθητικός και καλοπροαίρετος Nelson Mandela. Είμαι γοητευμένη από όλα αυτά και προσπαθώ να συμπαρασύρω και τον άνδρα μου στον ενθουσιασμό μου, αλλά αυτός είναι τώρα πολύ απασχολημένος να βρει τη σωστή έξοδο – εξάλλου ξέρει πιθανότατα καλύτερα από μένα ότι στο μέλλον πολύ πιο συχνά θα κάνουμε χρήση της χρεωστικής κάρτας παρά των χαρτονομισμάτων με τον χαμογελαστό Mandela.

https://saspecialist.southafrica.net

Αργότερα μαθαίνω ότι στη Νότια Αφρική δεν υπάρχει μόνο μία επίσημη γλώσσα αλλά έντεκα. Εκτός δηλαδή από τα Afrikaans και τα αγγλικά, υπάρχουν επιπλέον άλλες εννέα αφρικανικές γλώσσες, που αναλογούν σε αντίστοιχες εθνότητες. Ας αναλογιστεί κανείς τον όγκο της μεταφραστικής εργασίας που απαιτείται για έντεκα επίσημες γλώσσες… Η κατάσταση μπορεί κάλλιστα να συγκριθεί με αυτήν της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είχα ήδη εκπλαγεί με τον αριθμό των γλωσσών που ήταν καταχωρημένες στο ΑΤΜ, όταν όμως μαθαίνω ότι πρόκειται μόνο για μια μικρή επιλογή των γλωσσών Bantu, εντυπωσιάζομαι ακόμα περισσότερο. Η ύπαρξη τόσων γλωσσών εξηγείται βέβαια από το γεγονός ότι στη Νότια Αφρική υπάρχουν πολλές φυλές γηγενών: Zulu, Xhosa, Sotho, Pedi, Tswana, Venda, Tsonga, Pondo, Swazi και Ndebele. Η γλώσσα της αριθμητικά μεγαλύτερης φυλής, των Zulu, είναι τα isiZulu, ακολουθεί η γλώσσα isiXhosaτ ων Xhosa και ούτω καθεξής μέχρι να καταλήξουμε στη γλώσσα isiNdebele, την οποία μιλά μία από τις μικρότερες αφρικανικές εθνότητες.

https://www.youtube.com/watch?v=KZlp

Πιστεύω ότι δεν θα παραξενευτεί κανείς που οι ντόπιες γλώσσες ηχούν στα αυτιά μου το ίδιο ξένες. Με μια μικρή διαφοροποίηση: από τότε που ανακάλυψα ότι οι Xhosa χρησιμοποιούν τους χαρακτηριστικούς αφρικάνικους φθόγγους που λέγονται «clicks», και μάλιστα τρεις διαφορετικούς, μπορώ τουλάχιστον να πω ότι ξεχωρίζω αυτή τη γλώσσα από τις υπόλοιπες. Διότι πριν από τη λέξη αλλά και μέσα στη λέξη υπάρχουν αυτά τα «clicks» που θυμίζουν δαμαστές αλόγων. Η ίδια η λέξη Xhosa προφέρεται «click»Kossa. Και μια και μιλάμε για Xhosa, οι δύο γνωστότεροι εκπρόσωποι της Νότιας Αφρικής, γνωστοί και εκτός συνόρων, ανήκουν στη φυλή αυτή και είναι οι νομπελίστες ειρήνης Nelson Mandela και Desmond Tutu.

https://www.bt.dk

Παρά τις πολλές εθνότητες και γλώσσες οι άνθρωποι συνεννοούνται μια χαρά, όπως μου έχουν πει, πράγμα που δεν προκαλεί δα και μεγάλη έκπληξη, αν σκεφτεί κανείς ότι αντίστοιχες γλωσσικές συγγένειες που έχουν αυτές οι γλώσσες μεταξύ τους υπάρχουν και στον ευρωπαϊκό χώρο. Για παράδειγμα, οι σκανδιναβικές γλώσσες δεν παρουσιάζουν και μεγάλες διαφορές μεταξύ τους, οι λατινογενείς και σλαβικές γλώσσες έχουν επίσης μεγάλες ομοιότητες και μόνο οι Έλληνες είναι γι’ άλλη μια φορά μόνοι τους στη γωνία και νιώθουν ότι δεν τους καταλαβαίνει κανένας. Ας μην έχουν παράπονο όμως… Αποζημιώνονται από το γεγονός ότι πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες έχουν ενσωματώσει στον κορμό τους έναν όχι αμελητέο αριθμό δανείων από την ελληνική γλώσσα. Είναι πολύ τιμητικό το γεγονός ότι οι ελληνικές λέξεις κατατάσσονται από τους λεξικογράφους διεθνώς στην κατηγορία του λεξιλογίου υψηλού επιπέδου.

https://einekleinedeutschkiste.blogspot.com/2012/04/griechische-worter-in-der-deutschen.html

Μολονότι, όπως είπαμε, η γλωσσική συνεννόηση ανάμεσα στον μαύρο πληθυσμό δεν φαίνεται να δημιουργεί κάποιο πρόβλημα, δεν μπορώ να μην παρατηρήσω ότι οι έντεκα επίσημες εθνότητες της χώρας δεν έχουν και άριστες σχέσεις μεταξύ τους. Δεν είναι λίγες οι φορές που ακούω Zulu να εκφράζουν ενδοιασμούς για τους Xhosa και αντιστρόφως. Τα ίδια αν όχι και χειρότερα ισχύουν για τις εθνότητες που ζουν έξω από τα σύνορα της Νότιας Αφρικής. Αν ρωτήσει κανείς μαύρους Νοτιοαφρικανούς τι γνώμη έχουν για τους κατοίκους των γειτονικών χωρών, αντί για απάντηση θα ξύσουν το κεφάλι τους σε μια προσπάθεια να κρύψουν τα αρνητικά τους συναισθήματα ή θα σηκώσουν αμήχανα τους ώμους αλλά με τόση δύναμη, που θαρρείς πως θέλουν να σπρώξουν τα αυτιά τους ψηλά. Ούτε ένα χαμόγελο, ούτε ένα γνέψιμο του κεφαλιού με ενθουσιασμό, τίποτα παρόμοιο δεν έχει πέσει στην αντίληψή μου. Η γενική εντύπωση που αποκομίζει κανείς είναι ότι ειδικά τους γείτονές τους τους συμπαθούν λιγότερο από όλους τους άλλους. Είναι βέβαια γεγονός πως, εξαιτίας των πολιτικών και οικονομικών προβλημάτων στην πατρίδα τους, οι άνθρωποι από τη Zimbabwe και τη Mozambique που μένουν στη Νότια Αφρική είναι εκατομμύρια. Και επειδή κάθε νόμισμα έχει δύο πλευρές, ούτε και οι άνθρωποι από τη Zimbabwe αντιμετωπίζουν τους Zulu και τους Xhosa χωρίς καχυποψία και δυσπιστία.

Τα πράγματα σοβαρεύουν ακόμα περισσότερο όταν η κουβέντα πάει στο Congo ή τη Nigeria. Οι Νοτιοαφρικανοί δεν διστάζουν να κατηγορήσουν τους ανθρώπους από τις χώρες αυτές ευθέως και χωρίς κανέναν ενδοιασμό και πολύ φοβάμαι με αρκετή δόση προκατάληψης. Στο άκουσμα της φράσης «Αυτοί είναι οι κύριοι υπεύθυνοι για την άνοδο της εγκληματικότητας στη χώρα», είναι πρόθυμοι να συμφωνήσουν αμέσως. Απόλυτα πεισμένοι για την ενοχή τους δεν παραλείπουν να προσθέσουν στο τέλος κι ένα I promise you, για να στηρίξουν το επιχείρημα ότι αυτή η ομάδα φταίει για κάθε είδους εγκληματική δραστηριότητα, από τις μικροκλοπές μέχρι το εμπόριο ναρκωτικών και τα μαχαιρώματα. Eίναι βέβαια απολύτως εξακριβωμένο ότι η εγκληματικότητα στη χώρα είχε αγγίξει υψηλά ποσοστά και πριν την ανάληψη της εξουσίας από τον Mandela το 1994 και δεν χρειάστηκε συνδρομή από άλλες χώρες.

Η έλλειψη συμπάθειας των Νοτιοαφρικανών προς τους γείτονες οφείλεται, πιθανολογώ, στο γεγονός ότι εκατομμύρια μεταναστών από αυτές τις χώρες συρρέουν στην πλουσιότερη και πολιτικά σταθερότερη Νότια Αφρική στερώντας τις θέσεις εργασίας από τον ντόπιο πληθυσμό. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τις συζητήσεις μου με λευκούς Νοτιοαφρικανούς, οι οποίοι δηλώνουν ρητά ότι προτιμούν στις δουλειές τους να απασχολήσουν ανθρώπους από τη Zimbabwe και το Malawi παρά τους δικούς τους μαύρους συμπατριώτες. Η αιτιολογία είναι πάντοτε η ίδια: Οι μαύροι της Νότιας Αφρικής έχουν εκμαυλιστεί από τις πολλές υποσχέσεις που πήραν από τους πολιτικούς τους ηγέτες. Κάθονται με σταυρωμένα χέρια και περιμένουν να τους πέσουν οι δουλειές απ’ τον ουρανό, εν αντιθέσει με τους μετανάστες από τις γειτονικές χώρες, οι οποίοι δεν έχουν να περιμένουν τίποτα ως χάρισμα και ξέρουν τι θα πει δουλειά.

Οι περισσότεροι αναγνώστες πιθανόν να πιστεύουν ότι το πληθυσμιακό μείγμα στη χώρα δεν έχει να επιδείξει κανένα άλλο χρώμα πλην του μαύρου και του λευκού. Μέγα λάθος! Η νοτιοαφρικανική παλέτα διαθέτει πολύ περισσότερες αποχρώσεις, πράγμα που αντανακλάται και στην ίδια τη σημαία με τα έξι διαφορετικά της χρώματα, τα οποία συμβολίζουν την εθνική πολυμορφία και ετερογένεια της χώρας.

Για να συμπληρώσουμε το χρωματικό φάσμα θα αναφέρουμε στο σημείο αυτό τους Ινδούς, Μαλαισιανούς και Ινδονήσιους, οι οποίοι θεωρούνται πλέον κι αυτοί γηγενείς – για να μην αναφερθούμε και στα εκατομμύρια μιγάδων που σύμφωνα με τη θεωρία του Δαρβίνου προκύπτουν από μια τόσο πολύχρωμη συνεύρεση! Θα έπρεπε να ήμασταν μαθηματικές ιδιοφυΐες για να υπολογίσουμε ποιες δυνατότητες διασταυρώσεων διανοίγονται μέσα στις πολυπολιτισμικές συνθήκες που προσφέρει το νοτιοαφρικανικό έθνος του ουράνιου τόξου. Οι μιγάδες αυτοί αποκαλούνται με τον συνήθη στη χώρα χαρακτηρισμό coloureds. Δεν πρέπει να τον συγχέουμε με τον όρο «έγχρωμος» που χρησιμοποιούμε γενικά για να χαρακτηρίσουμε τη μαύρη φυλή. Στη Νότια Αφρική ένας μαύρος είναι black, ένας λευκός white και όλοι οι άλλοι που χρωματικά βρίσκονται ενδιάμεσα είναι coloureds. Αυτό δεν είναι μόνο politically correct, αλλά οι λέξεις Black, White, Coloured και Indian αποτελούν και την επίσημη ορολογία για την φυλετική ταυτοποίηση των προσώπων.

https://hubpages.com

Οι τουρίστες επομένως που στο πλαίσιο της ανεκτικότητας και της αντιρατσιστικής αντίληψης πιστεύουν ότι σε έναν μαύρο Νοτιοαφρικανό θα αρέσει να τον αποκαλούν coloured κάνουν μεγάλο λάθος! Και κάτι ακόμα: Είναι πολύ πιθανό οι coloureds να έχουν βαρεθεί τη διένεξη μεταξύ λευκών και μαύρων. Την εποχή του Apartheid ήταν too black to be white κι από τότε που κυβερνάει το ANC, το κόμμα του Mandela, είναι too white to be black. Ποτέ δεν είναι «στα πράγματα».

Εάν τώρα ο αναγνώστης θεωρήσει ότι οι λευκοί δεν έχουν καθόλου απωθημένα μεταξύ τους, κάνει και πάλι τεράστιο λάθος. Μια σύντομη ματιά στην ιστορία της Νότιας Αφρικής είναι αρκετή για να αντιληφθεί ότι εξαιτίας των δύο πολέμων των Μπόερς, που δεν είναι δα και τόσο μακρινό παρελθόν, έχει δημιουργηθεί ένα βαθύ χάσμα που εξακολουθεί μέχρι και σήμερα ακόμα να επηρεάζει τις σχέσεις ανάμεσα στους Άγγλους και τους Μπόερς.

Όλες αυτές οι σχέσεις –μεταξύ λευκών, μεταξύ μαύρων, μεταξύ λευκών και μαύρων– έχουν άραγε βελτιωθεί στο πλαίσιο του σχετικά νεαρού rainbow nation; Και έχουν καταφέρει άραγε οι μαύροι και οι coloureds να λησμονήσουν ή να δώσουν άφεση αμαρτιών στους υπεύθυνους του Apartheid, ακολουθώντας τις παραινέσεις και τις επικλήσεις του Mandela για reconciliation, δηλαδή για συμφιλίωση; Ανοιχτά ερωτήματα που ακόμη περιμένουν απάντηση…Συχνά πάντως υπάρχει η αίσθηση ότι ναι μεν το 1994 η πολιτική των φυλετικών διακρίσεων εγκατέλειψε το κοινοβούλιο, εξακολουθεί όμως να κάνει αισθητή την παρουσία της στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Το rainbow nation, το οποίο συνεχώς εκθειάζεται από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, παραμένει ένα ανεκπλήρωτο όραμα αυτού του εκπληκτικού ανθρώπου, διότι για την ώρα αποτελεί μια μάσκα που σιγά σιγά και ιδίως μετά το θάνατο του Madiba –όπως λέγεται ο Mandela χαϊδευτικά– καταρρέει. Δυστυχώς…

https://www.slideshare.net/Quotery

 

Μετάφραση από τα γερμανικά: Κατερίνα Τσαουσίδου

Φιλολογική επιμέλεια: Βασίλης Πάγκαλος

 

Copyright 2018 Christina Antoniadou / All rights reserved

 

Beitragsbild:https://webneel.com/beautiful-rainbow-photography