Χριστίνα Αντωνιάδου

Για έναν κάτοικο της ηπειρωτικής Ευρώπης που ζει στο Ηνωμένο Βασίλειο ή στη Νότια Αφρική η κυκλοφορία στο δρόμο απαιτεί μεγάλη δόση προσαρμογής, γιατί όλοι εκείνοι οι αυτοματισμοί κίνησης που έχει κατακτήσει ήδη σε πρώιμη ηλικία ξαφνικά παύουν να τον εξυπηρετούν. Στο Λονδίνο το πρόβλημα δεν αφορά τόσο τον οδηγό αυτοκινήτου, μιας και λόγω της ύπαρξης μετρό σπάνια θα μπει στον πειρασμό να χρησιμοποιήσει το ιδιωτικό του όχημα για να μετακινηθεί μέσα στην πόλη. Αφορά κυρίως τον πεζό, ο οποίος διατρέχει συνεχώς τον κίνδυνο να βρεθεί κάτω από τις ρόδες ενός αυτοκινήτου. Διότι όταν ετοιμάζεται να διασχίσει έναν δρόμο, θα δώσει προσοχή φυσικά στην καλώς εννοούμενη πινακίδα look right, θα δει και τα σχετικά βέλη στην άσφαλτο, ωστόσο το βλέμμα του, πειθαρχώντας ασυνείδητα στους μηχανισμούς που γνωρίζει από παιδί, θα στραφεί πρώτα προς τα αριστερά, που στο Λονδίνο είναι δυστυχώς η λάθος επιλογή. Ο κίνδυνος, βλέπετε, ελλοχεύει στην άλλη πλευρά του δρόμου, αφού η κυκλοφορία κινείται ανάποδα.

Αντιθέτως στο Johannesburg, η περίπτωση ενός Ευρωπαίου να χτυπηθεί ως πεζός από αυτοκίνητο είναι απίθανη, ενώ οι πιθανότητες να συγκρουστεί ως οδηγός με ένα άλλο όχημα αυξάνονται θεαματικά. Μα γιατί, θα με ρωτήσετε τώρα. Γιατί στην πόλη αυτή όποιος ανήκει στον λευκό πληθυσμό δεν μετακινείται με τα πόδια! Όχι φυσικά γιατί διακατέχεται από κάποιο σύμπλεγμα ανωτερότητας, αλλά επειδή είναι κυριευμένος από ένα διαρκές αίσθημα φόβου ότι θα πέσει θύμα επίθεσης και ληστείας.

Το πρόβλημα με την κυκλοφορία στην αριστερή πλευρά ξεκινά ήδη από τη στιγμή που ετοιμάζομαι να ανεβώ στο αμάξι. Ξέρετε πόσες φορές έχω μπει από την πόρτα του συνοδηγού; Και το αντιλήφθηκα μόνο όταν η δεξιά πλευρά του σώματός μου είχε χωθεί ήδη στο αμάξι και η άλλη μισή αιωρούνταν απ’ έξω ετοιμαζόμενη να ολοκληρώσει την κίνηση… Και θα μου πείτε: Καλά, δεν βλέπεις ότι το τιμόνι βρίσκεται από την άλλη μεριά; Έλα ντε. Το βλέπω! Τι σου είναι όμως η συνήθεια! Αντίστοιχα είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίζω κι όταν πάω να ανοίξω την πόρτα για να κατέβω. Η δύναμη της συνήθειας είναι τόσο μεγάλη, που αυτόματα στρέφω το σώμα μου προς τα αριστερά, οπότε αντί για το πόμολο της πόρτας πιάνω κατά λάθος τον λεβιέ ταχυτήτων που ατυχώς βρίσκεται εκεί και επιχειρώ με αυτόν να ανοίξω την πόρτα, η οποία φυσικά είναι από την άλλη πλευρά.

Το επόμενο στάδιο είναι η φάση της οδήγησης. Αφού για έναν λευκό τα μέσα μαζικής μεταφοράς είναι όπως είπαμε ένα είδος ταμπού, η μόνη δυνατότητα μετακίνησης που του απομένει είναι να χρησιμοποιήσει το αυτοκίνητό του. Οπότε προτού καλά καλά το καταλάβει προκύπτει μια ισχυρή σχέση εξάρτησης απ’ αυτό. Ειδικότερα όμως αν προέρχεσαι από την ηπειρωτική Ευρώπη, η εξάρτηση αυτή επεκτείνεται και στο προπορευόμενο αυτοκίνητο, που πρέπει να το ακολουθείς σαν πιστό σκυλάκι για να είσαι σίγουρος ότι βρίσκεσαι στη σωστή λωρίδα. Όσο το ακολουθείς φρόνιμα δεν μπορεί να συμβεί κάτι κακό, εκτός κι αν είσαι τελείως αδέξιος. Το κρίσιμο σημείο είναι όταν πλησιάζεις στο robot…

Ακόμα και οι Αμερικανοί ή οι Βρετανοί δυσκολεύονται να μαντέψουν ότι με τη λέξη robot εννοείται ο φωτεινός σηματοδότης. Μια Αμερικανίδα μου έλεγε πως τον πρώτο καιρό της διαμονής της στο Joburg την κάλεσαν σε ένα Halloween Party, όπου κάθε ομάδα έπρεπε να μεταμφιεστεί ακολουθώντας μια συγκεκριμένη θεματολογία. Στην παρέα της έτυχε το θέμα robot. Έβαλε λοιπόν τα δυνατά της να φτιάξει μια κατασκευή με χαρτιά και χαρτόνια και εμφανίστηκε καμαρωτή καμαρωτή ως μεταλλικό ρομπότ σε γκριζογάλανες αποχρώσεις. Αντί όμως να γίνει δεκτή από την ομάδα της με επιφωνήματα θαυμασμού και επιδοκιμασίας, απέσπασε μόνο αμήχανα βλέμματα και επιπλήξεις. Χρειάστηκε να περάσει κάποιος χρόνος για να καταλάβει γιατί έπρεπε να χρησιμοποιήσει αποκλειστικά κόκκινο, πορτοκαλί και πράσινο και ότι όλα τα άλλα χρώματα ήταν εκτός θέματος.

Κάθε robot στο Johannesburg λειτουργεί ταυτόχρονα και ως πηγή βιοπορισμού για πολλούς ανθρώπους. Ζητιάνοι, μικροπωλητές που πουλάνε κάθε λογής άχρηστα μπιχλιμπίδια, μικρά παιδιά και έφηβοι με πανάκια καθαρισμού και σπρέι που έχουν βάλει στόχο να γεμίσουν τα τζάμια του αυτοκινήτου σου με γραμμές και μουντζούρες. Και τέλος νεαρά ρακένδυτα άτομα χωρίς παπούτσια στα πόδια τους κρατώντας μεγάλες πλαστικές σακούλες. Ειδικά αυτοί αποδεικνύονται πολύ χρήσιμοι για όλους εκείνους τους οδηγούς που πάσχουν από το σύνδρομο hoarding disorder* ή έχουν μια εντελώς ασαφή αντίληψη περί καθαριότητας και τάξης, καθώς τους βοηθούν να μην πνιγούν στο σκουπίδι κι αυτοί και το αυτοκίνητό τους μαζί. Έτσι οι οδηγοί ξεφορτώνονται τα σκουπίδια τους, τα οποία οι φτωχότεροι των φτωχών αυτού του κόσμου δέχονται με ευγνωμοσύνη και τα ρίχνουν στην πλαστική σακούλα τους. Ό,τι από αυτά μπορεί να αξιοποιηθεί μεταφέρεται στη μονάδα ανακύκλωσης, ζυγίζεται και εισπράττεται η ανάλογη αμοιβή. Όσο το φανάρι είναι πράσινο δεν αισθάνεσαι κάποια ιδιαίτερη απειλή. Όταν όμως τυχαίνει να σταματήσεις στο κόκκινο robot, τηρείς πιστά τις οδηγίες που με επιμονή σου έχουν μάθει στα ειδικά σεμινάρια –ειδικά για expats– και οι οποίες υποτίθεται ότι αποσκοπούν στην πρόληψη και την προειδοποιητική δράση απέναντι σε εγκληματίες.

Οι ζητιάνοι, οι έμποροι, οι καθαριστές παραθύρων και οι νεαροί της ανακύκλωσης έχουν στηθεί μπροστά σου και με μορφασμούς και χειρονομίες που σου σπαράζουν την καρδιά προσπαθούν να τραβήξουν την προσοχή σου επιδεικνύοντας τη φτώχεια και την πείνα τους. Το επιχείρημά τους είναι γραμμένο πάνω σε χαρτόνι: Please help me not to become a criminal. Παρεμπιπτόντως μεταξύ αυτών των φτωχότερων από τους φτωχούς βρίσκονται, σπάνια βέβαια, και κάποιοι λευκοί που χρειάζονται βοήθεια για να μη γίνουν εγκληματίες. Η αναμονή στο ανεπιθύμητο κόκκινο φανάρι είναι πάντα συνδεδεμένη με την ελπίδα ότι δεν θα σου επιτεθούν, δεν θα σε κλέψουν και δεν θα σου βουτήξουν το κινητό. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν αποφασίζω να αγοράσω καινούργιο κινητό, διότι ξέρω ότι αργά ή γρήγορα θα αλλάξει χέρια. Όταν κυριαρχείσαι λοιπόν από τέτοιες σκέψεις και έχεις καταφέρει να γλιτώσεις από το φανάρι σώος και αβλαβής έχοντας στην κατοχή σου ακόμα τα υπάρχοντά σου, τότε ενδέχεται να συμβεί το κακό. Εννοώ ότι λόγω φανερής ανακούφισης και χαράς μπορεί να ξεκινήσεις γρήγορα, να πάρεις τη στροφή, αλλά ελλείψει προπορευόμενου οδηγού, ελλείψει αυτοσυγκέντρωσης και εξαιτίας της πολύχρονης συνήθειας στον ευρωπαϊκό τρόπο οδήγησης, να βρεθείς ξαφνικά στο αντίθετο ρεύμα κυκλοφορίας, με άλλα λόγια στη λάθος πλευρά του δρόμου.

Φαίνεται πάντως πως είναι θέμα οπτικής γωνίας ποια πλευρά του δρόμου είναι η σωστή και ποια η λάθος. Για 59 χώρες, στις οποίες συγκαταλέγεται και η Μεγάλη Βρετανία μαζί με τις πρώην αποικίες της, η σωστή πλευρά είναι η αριστερή. Τελεία και παύλα! Και έλαχε σε μένα τα τελευταία χρόνια να ζω αποκλειστικά σε χώρες με αριστερή κυκλοφορία. Τι παιχνίδια μας παίζει η ζωή! Και για άλλη μια φορά διαπιστώνω ότι ο τρόπος που έχουμε μάθει να χειριζόμαστε κάποια θέματα μπορεί να ακυρωθεί ξαφνικά.

Παραξενεύομαι κάθε φορά που παρατηρώ γύρω μου οδηγούς –ακόμα και γυναίκες– όχι μόνο να έχουν ανοιχτά παράθυρα αλλά και να δίνουν χρήματα στους ζητιάνους, να τους χαιρετούν, να ρωτούν για την υγεία τους και να φεύγουν αποχαιρετώντας τους με υψωμένο το χέρι σε σχήμα σφιγμένης γροθιάς σαν να ήταν φιλαράκια. Η αλήθεια είναι ότι σε κάθε διασταύρωση βλέπεις σχεδόν πάντα τους ίδιους ανθρώπους, διότι προφανώς έχουν μοιράσει μεταξύ τους τα φανάρια. Το γεγονός αυτό έχει καταφέρει να κερδίσει την εμπιστοσύνη των οδηγών και να συμβάλει στη δημιουργία ενός είδους σταθερής πελατείας. Όσο περνάει ο καιρός όλο και περισσότερο συνειδητοποιώ ότι ούτε στιγμή δεν έχω αισθανθεί τους ζητιάνους ως ενόχληση ή ως απειλή. Περισσότερο κινδυνεύουν οι ίδιοι γιατί βρίσκονται συνεχώς ανάμεσα σε δύο λωρίδες κυκλοφορίας ρισκάροντας να βρεθούν κάτω από τις ρόδες κάποιου αυτοκινήτου. Τα ίδια θα μπορούσα να πω ακόμη και για τις σκοτεινές φιγούρες που απλώνουν το χέρι ζητιανεύοντας τη νύχτα, τις οποίες μόλις και μετά βίας μπορείς να διακρίνεις, αν ο φωτισμός είναι κακός.

Τέτοιες στιγμές αναρωτιέμαι πραγματικά σε τι ακριβώς αποσκοπούν αυτά τα σεμινάρια για την πρόληψη της εγκληματικότητας, εκτός κι αν δεχτώ ότι γίνονται για να μου καλλιεργήσουν αισθήματα φόβου για το Johannesburg και εντελώς by the way να μου επιφυλάξουν και κάποιες νύχτες αϋπνίας. Σε κάθε καμπριολέ που σταματάει δίπλα μου στο φανάρι περιμένοντας να ανάψει το πράσινο και ο οδηγός του χαλαρά κι ανέμελα έχει βγάλει το δεξί –σημειωτέον– χέρι έξω από το παράθυρο και το κουνάει στο ρυθμό της δυνατής μουσικής, νομίζω ότι αναγνωρίζω πλέον ένα σημάδι εξέγερσης. Μια έντονη επιθυμία για ελευθερία φαίνεται να έχει καταλάβει τους κλεισμένους πίσω από ψηλά τείχη και electric fences κατοίκους του Joburg και τους έχει οδηγήσει έξω στο δρόμο, όπου μέσα από το ανοιχτό τους αμάξι προσπαθούν να ικανοποιήσουν αυτή τους την ανάγκη αντιγράφοντας τα δυτικά πρότυπα.

Και γιατί ταμπουρώνομαι τότε εγώ στο αυτοκίνητό μου αντί να απολαμβάνω με ορθάνοιχτα παράθυρα τον εξαίσιο καιρό του Joburg; Γιατί με λούζει κρύος ιδρώτας κάθε φορά που πλησιάζω κόκκινο φανάρι και γιατί σε κάθε ζητιάνο βλέπω έναν εν δυνάμει κλέφτη, αντί να του χαρίσω λίγη ευτυχία δίνοντάς του μερικά rand**, να εισπράξω ένα God bless you και να ξαλαφρώσω έτσι και τη συνείδησή μου; Γιατί να είναι απαράβατος κανόνας ότι πρέπει να εντείνω την προσοχή μου έτσι και βγω από τον δακτύλιο της πόλης; If you are out of the ring you are on your own! Αυτή η φράση αντηχεί στα αυτιά μου κάθε φορά που ξεκινάω ένα ταξίδι στην ενδοχώρα της Νότιας Αφρικής, αν και ποτέ δεν έχω την αίσθηση ότι έχω απειληθεί από κάποιο σοβαρό κίνδυνο. Άσε που εκεί ακριβώς, έξω από τον δακτύλιο, έχω κάνει τις καλύτερες γνωριμίες με τον μαύρο πληθυσμό. Αναρωτιέμαι γιατί ευθύς εξαρχής και με τόση ένταση μου γίνονται υποδείξεις για τους κινδύνους που θα αντιμετωπίσω και συνεχείς αναφορές στο φόβητρο της εγκληματικότητας, με αποτέλεσμα η έκφραση be aware να έχει φωλιάσει για τα καλά μέσα μου και να μην μπορώ να τη διώξω από το μυαλό μου. Και το αποτέλεσμα ποιο είναι, παρακαλώ; Να παραβλέπω την ομορφιά της χώρας, τα παραδεισένια μοβ δέντρα Jacaranda και τους αξιαγάπητους ανθρώπους. Κάτι δεν πάει καλά εδώ!

Και ενώ εγώ βυθισμένη σε σκέψεις φιλοσοφώ για βαθυστόχαστα ζητήματα, όπως τι είναι σωστό και τι λάθος ή αν οι κανόνες έχουν ή δεν έχουν νόημα, αντικρίζω ξαφνικά σοκαρισμένη μια σειρά αυτοκίνητα να έρχονται καταπάνω μου. Αυτόματα μπαίνω στο ρόλο του οδηγού που πρωταγωνιστεί σε ένα παλιό ανέκδοτο. Ο κύριος αυτός λοιπόν ακούει στο ραδιόφωνο τον εκφωνητή να λέει ότι ένας οδηγός στην εθνική οδό έχει μπει στο αντίθετο ρεύμα κυκλοφορίας και γι’ αυτό όλοι οι άλλοι οδηγοί οφείλουν να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί. Και απορεί: Γιατί λένε ότι είναι μόνο ένας; Εκατοντάδες είναι!!! Μπορώ κάλλιστα να ταυτιστώ με τον κεντρικό ήρωα του ανέκδοτου, που ευτυχώς τη γλιτώνει φτηνά, όπως κι εγώ άλλωστε, αν παραβλέψουμε τη χειρονομία με το υψωμένο μεσαίο δάχτυλο των οδηγών και το συνοδευτικό υβρεολόγιο, το οποίο φυσικά δεν μπορώ να ακούσω, μπορώ όμως πολύ καλά να φανταστώ διαβάζοντας τα χείλη τους.

Σε ό,τι αφορά τους σηματοδότες, εδώ έχουν το μεγάλο πλεονέκτημα να βρίσκονται –όπως εξάλλου και στις Ηνωμένες Πολιτείες– στην απέναντι πλευρά του δρόμου. Έτσι δεν υπάρχει λόγος να ξελαιμιάζεσαι κάθε φορά που έχεις προχωρήσει μερικά εκατοστά παραπάνω στη διάβαση, όπως συχνά συμβαίνει στην Ευρώπη, όπου ακόμα και η πιο ριψοκίνδυνη ακροβασία δεν μπορεί να σε βοηθήσει να διαπιστώσεις αν το φανάρι έγινε επιτέλους πράσινο. Έτσι περιμένεις αναγκαστικά να κορνάρουν τα αυτοκίνητα πίσω σου για να ξεκινήσεις.

Τα φανάρια μπορούν ωστόσο να αποδειχτούν άκρως annoying, να σου σπάσουν τα νεύρα δηλαδή, προπάντων όταν δεν λειτουργούν, φαινόμενο καθόλου σπάνιο στο Joburg. Οι οδηγοί εδώ το έχουν συνηθίσει και διαχειρίζονται τη διακοπή του ρεύματος με τη διεθνώς γνωστή μέθοδο του «φερμουάρ», δηλαδή την εκ περιτροπής παραχώρηση προτεραιότητας, η οποία δεν θα μπορούσε πουθενά αλλού να εφαρμοστεί πιο πειθαρχημένα και παραδειγματικά από ό,τι στη Νότια Αφρική. Στα fourways –έτσι ονομάζονται εδώ οι διασταυρώσεις– οι οδηγοί περιμένουν και από τις τέσσερις κατευθύνσεις υπομονετικά one by one να έρθει η σειρά τους και όταν κάποιος δεν τηρεί το σύστημα αυτό οι άλλοι του κορνάρουν επίμονα, παρόλο που γενικά σπάνια θα ακούσεις κορνάρισμα σ’ αυτή τη χώρα. Μέχρι τώρα δεν έχω δει ούτε έναν να μη σέβεται αυτόν τον κανόνα και να προσπαθεί με πονηριά να χωθεί πιο μπροστά! Μια φορά μόνο το τόλμησε κάποιος. Από το περιστατικό εκείνο γνωρίζω ότι ο σπάνιος αυτός παραβάτης τιμωρείται με μια συγχορδία κορναρίσματος. But I promise you: Εκείνη την ημέρα βιαζόμουν πραγματικά πάρα πολύ! Ο άλλος λόγος ήταν ότι δεν ήθελα με τίποτα να χάσω τον προπορευόμενο οδηγό από τα μάτια μου.

Ό,τι ισχύει για τα σταυροδρόμια όταν ο φωτεινός σηματοδότης δεν λειτουργεί, ισχύει επίσης και για τις κυκλικές διασταυρώσεις, οι οποίες μπορεί να εξελιχθούν σε μια αρκετά επικίνδυνη παγίδα. Ενώ λοιπόν η διαδικασία «φερμουάρ» τηρείται κι εδώ στο roundabout με αξιοθαύμαστη πειθαρχία και λειτουργεί εξαιρετικά, ένας Ευρωπαίος είναι ικανός να τα κάνει μπάχαλο με την αδεξιότητά του. Αυτό βέβαια δεν το έχω καταφέρει ακόμα, αλλά μάλλον οφείλεται πιο πολύ στην τύχη παρά στις οδηγικές μου ικανότητες. Δεν θέλω να ξέρω τι άλλη κουταμάρα θα είχα κάνει ακόμα, αν δεν είχαμε αποφασίσει να αγοράσουμε ένα αυτοκίνητο με αυτόματο κιβώτιο ταχυτήτων. Με φαντάζεστε να χειρίζομαι τις ταχύτητες με το αριστερό χέρι; Είμαι σίγουρη ότι αντί να βάζω πρώτη θα άνοιγα την πόρτα του αυτοκινήτου.

Όσο περισσότερο ζω σ’ αυτή την πόλη τόσο πιο πολύ μου δημιουργείται η αίσθηση ότι οι δυσκολίες που συναντώ στις νέες συνθήκες οδήγησης δεν συναντούν πάντα την κατανόηση των ντόπιων. Κατά τη διάρκεια μιας ευχάριστης βραδιάς με φίλους αντιλαμβάνομαι μάλιστα ότι η κατανόηση αυτή είναι αρκετά περιορισμένη. Πίνοντας το κρασί του κάποιος από τους παρευρισκόμενους διηγείται την περίπτωση ενός ασυνείδητου οδηγού ο οποίος κόντεψε να συγκρουστεί μαζί του σχεδόν μετωπικά. Οδηγούσε, αν είναι δυνατόν, στη λάθος πλευρά του δρόμου. Όλοι συμφωνούν και μάλιστα υπερθεματίζοντας ότι πρόκειται για μια ακατανόητη, εντελώς ασυγχώρητη συμπεριφορά που απαιτεί άμεση και σκληρή τιμωρία. Κοιτάζω με αθώο βλέμμα την ομήγυρη και δεν τολμώ να επισημάνω ότι κάτι τέτοιο δεν θα έπρεπε φυσικά να συμβεί, αλλά ότι δεν είναι και τόσο απίθανο να συμβεί τελικά!

Οι επικείμενες διακοπές στην Ευρώπη προμηνύουν τη νέα πρόκληση. Όλα τα λάθη που επί μήνες κοπιάζω να αποτινάξω από πάνω μου θα γίνουν ξαφνικά πάλι σωστά. Και στη συνέχεια, μόλις καταφέρω να προσαρμοστώ ξανά στις παλιές, αρχικές μου συνήθειες, πρέπει πάλι να επιστρέψω εκεί όπου το σωστό είναι λάθος και το λάθος σωστό!

* Hoarding disorder: Διαταραχή συμπεριφοράς που περιλαμβάνει ακραία παραμέληση της σωματικής υγιεινής και της οικιακής καθαριότητας και συλλεκτομανία συνήθως άχρηστων πραγμάτων.

** Rand: Το νόμισμα της Νότιας Αφρικής.

Μετάφραση από τα γερμανικά: Κατερίνα Τσαουσίδου

Φιλολογική επιμέλεια: Βασίλης Πάγκαλος

Copyright 2018 Christina Antoniadou / All rights reserved