Χριστίνα Αντωνιάδου

 

Στον τομέα των μέσων μαζικής μεταφοράς και των κυκλοφοριακών συνδέσεων οι Άγγλοι είναι, όπως και να το κάνουμε, πρωτοπόροι. Ας μην ξεχνάμε ότι έχουν περάσει 150 και πλέον χρόνια από τότε που το Λονδίνο έγινε η πρώτη πόλη στον κόσμο η οποία κατάφερε να δημιουργήσει ένα μη επίγειο σιδηροδρομικό δίκτυο. Το τρένο μπόρεσε να ξεφύγει από το κυκλοφοριακό χάος της πόλης και να ξεκινήσει τη δική του υπόγεια διαδρομή. Χάρη στο tube, τον συρμό του μετρό, η βρετανική πρωτεύουσα είναι σε θέση να διατηρεί σήμερα έναν τεράστιο μεν, αλλά αρκετά συνεκτικό αστικό ιστό, αφού μέσω του υπόγειου δικτύου όλες οι περιοχές της πόλης συνδέονται μεταξύ τους. Έτσι για τον μέσο πολίτη το γιωταχί καθίσταται όχι μόνο εντελώς περιττό αλλά και απαγορευτικό από οικονομική άποψη σε σύγκριση με τη μηνιαία κάρτα διαδρομών, που αποδεικνύεται αναμφισβήτητα μια πολύ πιο συμφέρουσα λύση.

Σε ό,τι αφορά την κυκλοφορία στο Johannesburg, τα πράγματα είναι εκ διαμέτρου αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στο Λονδίνο. Τα μέσα μαζικής μεταφοράς και η χρήση τους δεν συγκαταλέγονται στα κατ’ εξοχήν τυπικά χαρακτηριστικά της νοτιοαφρικανικής πόλης. Ενώ οι Νοτιοαφρικανοί υιοθέτησαν πρόθυμα το βρετανικό σύστημα οδήγησης στην αριστερή πλευρά του δρόμου, δεν φάνηκαν να πείθονται με την ίδια ευκολία για τα πλεονεκτήματα του επίγειου σιδηροδρομικού μέσου ή του λεωφορείου –τουλάχιστον ο λευκός πληθυσμός, ο οποίος κατά κύριο λόγο μετακινείται με γιωταχί και όχι με τα πόδια. Χαρακτηριστικό είναι ένα μότο σχετικά με τη σωματική δραστηριότητα: Play golf, because it’s the only way to walk. 

Τα μαζικά μέσα μεταφοράς χρησιμοποιούνται λοιπόν κυρίως από τον μαύρο πληθυσμό. Τον κανόνα αυτόν ακολουθεί βεβαίως και ο Zondi, ένας νεαρός άνδρας με απαράμιλλη ευγένεια. Ο Zondi ονομάζεται κανονικά Zondwanyo και είναι ο κηπουρός μας. Μάλιστα! Στη Νότια Αφρική όταν διαθέτεις μεγάλο σπίτι διαθέτεις και μεγάλο κήπο, και αυτός είναι ο κύριος λόγος που εκτός από μια maid, δηλαδή μια οικιακή βοηθό, είναι ανάγκη να απασχολείς και έναν κηπουρό. Ο Zondi μένει ακριβώς δίπλα μας, στο σπιτάκι που προορίζεται για τον κηπουρό. Ζει στο Joburg εδώ και σχεδόν είκοσι χρόνια, η καταγωγή του ωστόσο είναι από το Malawi, ένα κράτος που μέχρι πρότινος μου ήταν τελείως άγνωστο. Για να είμαι ειλικρινής, πρώτη φορά πληροφορήθηκα την ύπαρξή του όταν το είδωλο της ποπ Madonna θέλοντας να μιμηθεί το παράδειγμα της Angelina Jolie, της σταρ με τα σαρκώδη αισθησιακά χείλη, υιοθέτησε ένα αγόρι από την πατρίδα του Zondi.

Ο Zondi μας είναι παντρεμένος και έχει τρία παιδιά εσώκλειστα σε οικοτροφείο στο Malawi, τα οποία βλέπει πολύ σπάνια, για την ακρίβεια μία φορά το χρόνο. Η σύζυγός του Soyaphi συνεχίζει να ζει στο Malawi και τη βλέπει κι αυτή μία φορά το χρόνο, όταν έρχεται να τον επισκεφθεί για μερικές ημέρες. Ωστόσο πριν μερικούς μήνες ο Zondi μάς ανακοίνωσε ότι η Soyaphi θα μένει από εδώ και πέρα μαζί του κι έτσι δεν θα ζει πια μόνος του στο μικρό σπιτάκι next to us. Με την ευρωπαϊκή μου αφέλεια χαίρομαι που θα είναι πλέον μαζί, αργότερα όμως διαπιστώνω ότι είμαι η μόνη που χαίρεται, διότι πληροφορούμαι ότι στα αυτιά της Soyaphi έχουν φτάσει διάφορες πικάντικες λεπτομέρειες για την αχαλίνωτη ερωτική ζωή του συζύγου της. Αυτός λοιπόν είναι ο λόγος που αποφάσισε ξαφνικά να έλθει και να δει από κοντά τι ακριβώς συμβαίνει. Μάλλον ήταν λάθος της που άφησε τον γοητευτικό σύζυγο με το αθλητικό παρουσιαστικό τόσον καιρό μόνο του. Τώρα, για το κατά πόσον το σπιτάκι στο Houghton Estate παίζει κάποιο ρόλο στην απόφασή της να μετακομίσει στο Johannesburg, δεν μπορώ να εκφέρω άποψη, εικάζω όμως ότι ο ρόλος αυτός δεν είναι αμελητέος. Διότι λόγω της παροχής ρεύματος και νερού και της σύνδεσης με το τηλεοπτικό δίκτυο το σπιτάκι αυτό με τα 50 τετραγωνικά, ή μάλλον παρά τα 50 τετραγωνικά του, αποτελεί σίγουρα ένα ελκυστικό δέλεαρ αν το συγκρίνει κανείς με τη λασποκαλύβα που πιθανότατα θα έχει στον τόπο της για κατοικία.

Σε ό,τι αφορά γενικά τα καθήκοντα του κηπουρού έχουμε στα χέρια μας ένα συμβόλαιο των προκατόχων του σπιτιού στο οποίο είναι διατυπωμένα όλα γραπτώς και με κάθε λεπτομέρεια. Έτσι, στο πλαίσιο των εργασιακών του υποχρεώσεων ο Zondi οφείλει να φροντίζει να διατηρούνται σε καλή κατάσταση τόσο ο κήπος όσο και το γκαράζ, η γκαραζόπορτα, η είσοδος στο προαύλιο, η πισίνα καθώς και το σύνολο των παραθύρων του σπιτιού από την εξωτερική πλευρά. Επίσης πρέπει να παραγγέλνει τα ξύλα για το τζάκι, αν χρειάζεται να τα κόβει σε μικρότερα κομμάτια, να τα ανοίγει στα δυο με το τσεκούρι, να τα ξεδιαλέγει, να τα στοιβάζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο (ό,τι κι αν αυτό σημαίνει), να τα μεταφέρει στο σπίτι και να τα αποθηκεύει με τάξη (είναι η ακριβής διατύπωση στο συμβόλαιο) στην προβλεπόμενη θέση δίπλα στο τζάκι (ακόμα κι αυτό καθορίζεται στο έγγραφο). Διαβάζω το συμβόλαιο, κοιτάζω έξω από το παράθυρο, μετά το θερμόμετρο χώρου που δείχνει 25 βαθμούς, και δεν μπορώ να μην αναρωτηθώ αν οι προηγούμενοι ενοικιαστές από τη Μεγάλη Βρετανία έφεραν μαζί τους χάριν ευκολίας και το contract από την πατρίδα τους για να το εφαρμόσουν εδώ. Και αν όντως ισχύει αυτό, είχαν άραγε συνείδηση σε ποια ακριβώς χώρα πήγαιναν να εγκατασταθούν; Βέβαια από την άλλη πλευρά δεν φρόντισε κανείς να με κατατοπίσει ότι τους τρεις χειμωνιάτικους μήνες, Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο δηλαδή, το κρύο μπορεί να είναι πολύ τσουχτερό, οπότε όλη αυτή η σωρεία των υποδείξεων ενδέχεται τελικά να αποδειχθεί όντως πολύ χρήσιμη.

Από την πρώτη κιόλας ματιά ο Zondi αφήνει πολύ θετικές εντυπώσεις, οι οποίες δεν ανατρέπονται ούτε με τη δεύτερη ματιά. Είναι πάντα άκρως φιλικός και πρόθυμος και γρήγορα διαπιστώνει τι μου αρέσει σ’ αυτή τη χώρα και τι όχι. Μου δίνει πάντα δίκιο, ό,τι κι αν λέω. Όταν βρίζω για τη νεροποντή που μία φορά τη μέρα κατεβάζει τόνους νερού πάνω στα φρεσκοκαθαρισμένα τζάμια των παραθύρων, κοιτάζει δήθεν όλο κατανόηση μια εμένα και μια τον χαμό που έχει προκαλέσει η βροχή κι αρχίζει κι αυτός για λόγους αλληλεγγύης να βρίζει τον νοτιοαφρικανικό καιρό, ο οποίος κατά τη γνώμη του δεν μπορεί να συγκριθεί ούτε τόσο δα με τον ευχάριστο καιρό της Ευρώπης. Europe is cool, η αγαπημένη του ατάκα όταν μιλάει μαζί μου. Και παρότι επανειλημμένα του έχω εξηγήσει πως οι καιρικές συνθήκες εδώ στη Νότια Αφρική είναι πολύ καλύτερες από παντού αλλού στην Ευρώπη, με εξαίρεση ίσως τον Νότο –βέβαια λεπτομέρειες αυτού του είδους οδηγούν τη συζήτηση σε μάκρος και στην ουσία είναι αδιέξοδες–, αυτός κάθε φορά που έχει βροχή και καταιγίδα κουνάει το κεφάλι και εκθειάζει την Ευρώπη. Όταν τα hadedas αφήνοντας τις χαρακτηριστικές διαπεραστικές κραυγές τους προσγειώνονται στο γκαζόν και το τρυπούν μετά μανίας, as if there is no tomorrow, τα παίρνει στο κυνήγι όπως μπορεί. Ο λόγος; Έτυχε να του εκμυστηρευτώ μια φορά πρωί πρωί αναμαλλιασμένη πως στη ζωή μου έχει τύχει να με ξυπνήσουν και πιο γλυκές φωνές και κυρίως όχι μέσα στα άγρια χαράματα.

Τι το ήθελα; Από τότε μόλις πάρει είδηση ότι είμαι κάπου εκεί κοντά αρχίζει με σφοδρό πάθος να σκυλοβρίζει τα πουλιά και με ύφος βαθιάς περιφρόνησης να διακηρύσσει σε όλους τους τόνους πόσο άσχημα είναι και τι διαπεραστικές κραυγές βγάζουν. Ενώ τα πουλιά στην Ευρώπη! Πόσο χαριτωμένα είναι και πόσο όμορφα τιτιβίζουν! Ευτυχώς στους ύμνους του προς την Ευρώπη δεν έχει φτάσει ακόμα στο σημείο να ισχυρίζεται ότι ο ευρωπαϊκός κότσυφας ξυπνάει μετά τις οκτώ μόνο και μόνο γιατί εγώ δεν είμαι πρωινός τύπος. Του τονίζω πόσο άχρωμα είναι τα πουλιά στην Ευρώπη σε σύγκριση με τα πουλιά της Αφρικής, αλλά είναι αδύνατο να του αλλάξεις γνώμη. Κάθε προσπάθειά μου πέφτει στο κενό, αφού the European birds are cool. Τελεία και παύλα. Ο κακομοίρης πιστεύει πραγματικά ότι μου κάνει το χατίρι με το να μιλάει τόσο απαξιωτικά για τη χώρα που μας φιλοξενεί και να εξυψώνει την Ευρώπη, τι λέω, να την εκθειάζει με τα πιο εγκωμιαστικά σχόλια. Και τούτο χωρίς ποτέ να έχει επισκεφθεί αυτή την ήπειρο, πόσο μάλλον να έχει ζήσει εκεί. Όσο περνάει ο καιρός αντιλαμβάνομαι ότι δεν είναι ο μόνος που ακολουθεί αυτή τη δουλική τακτική απέναντι σε κάθε λευκό. Δυστυχώς είναι ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της συμπεριφοράς πολλών Αφρικανών, ένα κατάλοιπο της αποικιοκρατίας που φαίνεται να παραμένει ακόμα βαθιά ριζωμένο.

Ο Zondi, όπως είπαμε, μένει δίπλα μας και φυσικά δεν χρειάζεται κάποιο μέσο μετακίνησης, αφού ο τόπος διαμονής και ο τόπος εργασίας του δεν θα μπορούσαν να είναι πιο κοντά. Μια μέρα μου ανακοινώνει με το αθώο ύφος που παίρνει σε τέτοιες περιπτώσεις ότι θα πάει στο Soweto να επισκεφθεί τα ξαδέλφια του. Η καλοπροαίρετη προσπάθειά μου να αποκτήσω μια εποπτεία σχετικά με τις άπειρες συγγένειες του Zondi, πρώτου, δεύτερου και τρίτου βαθμού, εν ολίγοις με το γενεαλογικό του δέντρο, είναι εξαρχής καταδικασμένη σε αποτυχία. Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμα περισσότερο αν προστεθεί και ο μεγάλος αριθμός των συγγενών εξ αγχιστείας. Γενικά η εντύπωση που αποκομίζω είναι ότι σχεδόν δεν υπάρχει άτομο στο Soweto των εκατομμυρίων κατοίκων που να μη συγγενεύει μαζί του από κάποια πλευρά, είτε εξ αίματος είτε εξ αγχιστείας… Μ’ αυτά τα δεδομένα δεν είναι να απορεί κανείς που από πολύ νωρίς έχω εγκαταλείψει τις προσπάθειες να μάθω το συγγενολόι του. Παρ’ όλα αυτά, για λόγους που μου είναι ανεξήγητοι, επιμένει να με ενημερώνει κάθε φορά ποιους θέλει να συναντήσει. Εν τω μεταξύ έχω αρχίσει να αναρωτιέμαι στα σοβαρά αν εκτός από τα τρία παιδιά του Zondi έχει μείνει κανένας άλλος στο Malawi ή αν όλος ο πληθυσμός της χώρας έχει μετακομίσει στο Johannesburg και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή του Soweto.

Για τον αναγνώστη που πιθανόν να έχει κάποιες ελλείψεις στη γεωγραφία, οφείλω να διευκρινίσω ότι το Soweto είναι μια συντομογραφία της ονομασίας South Western Townships, άρα βρίσκεται νοτιοδυτικά του κέντρου του Joburg και δημιουργήθηκε την εποχή του Apartheid ως οικισμός εκείνων που δεν ανήκαν στη λευκή φυλή. Χωρίς να έχω κάτι στο μυαλό μου και δίχως να υποψιάζομαι ότι αυτές οι προκαταρκτικές κουβέντες θα δώσουν το έναυσμα για μια συζήτηση που θα τραβήξει σε μάκρος, ρωτάω τον Ζondi ποιο μεταφορικό μέσο θα πάρει, το Metropolitan Bus ή το εξπρές λεωφορείο Rea Vaya, αλλά η απάντηση κάθε άλλο παρά γρήγορα έρχεται… Έκπληκτος από τις συγκοινωνιακές γνώσεις μιας Ευρωπαίας η οποία μετακινείται πάντα και αποκλειστικά με το Qashqai της, και αυτό μόνο εντός ακτίνας λίγων χιλιομέτρων, ανασηκώνει το αριστερό του φρύδι σε ένδειξη επιβράβευσης. How do you know you can go to Soweto with the Rea Vaya? Χωρίς να μπορώ να κρύψω μια δόση περηφάνειας του απαντάω: I have been several times in Soweto so I have seen this bus there. Φυσικά κι οι δυο γνωρίζουμε ότι δεν επισκέφθηκα το Soweto με το λεοφωρείο. You really have been to Soweto? Cool! Το πάθος μου για περιπέτεια δείχνει να τον εντυπωσιάζει πραγματικά, διότι οι λευκοί δεν συνηθίζουν να κυκλοφορούν στο Soweto. Φουσκώνω σαν παγόνι και όλο αυταρέσκεια περιμένω να ρωτήσει περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τις εξερευνήσεις μου στην εν λόγω περιοχή ή να με επαινέσει για την τόλμη μου.

Απογοήτευση. Ο Zondi συνεχίζει με μια ερώτηση που ελάχιστη σχέση έχει με το Soweto και απολύτως καμία με την τάση μου να αψηφώ τον κίνδυνο. Do you know what Rea Vaya means? Στο  άκουσμα της ερώτησης γκρεμίζομαι από το βάθρο των προσδοκιών μου και το βλέμμα μου μάλλον προδίδει μια απροσδιόριστη σύγχυση. Όπως είναι αναμενόμενο, η πληροφορία αυτή –η οποία δεν είναι δα και ζωτικής σημασίας– μου διαφεύγει, οπότε ο Zondi νιώθει υποχρεωμένος να εκπληρώσει την αποστολή του και να καλύψει το γνωστικό μου κενό. Μου εξηγεί λοιπόν ότι το Rea Vaya θα μπορούσε να μεταφραστεί ως we are going και ότι η προέλευσή του είναι από τη νεολαιίστικη αργκό scamto, ένα μίγμα από afrikaans, sotho, zulu, xhosa και αγγλικά. Ότι το Johannesburg είναι ένα χωνευτήρι πολιτισμών μου είναι βέβαια γνωστό, όχι όμως και το γεγονός ότι ως λογικό επακόλουθο αυτού έχει προκύψει η δημιουργία ενός μικτού γλωσσικού ιδιώματος. Ο Zondi αντιλαμβάνεται ότι οι παρατηρήσεις του σε θέματα σχετικά με την τοπική κουλτούρα με ενδιαφέρουν ιδιαίτερα. Γι’ αυτό σπεύδει να προσθέσει ότι η αργκό scamto είναι γνωστή και με την ονομασία tsotsi taal, θα μπορούσε δε να μεταφραστεί και ως township talk.

Και ενώ συνεχίζει να μου αναφέρει κι άλλες λεπτομέρειες σχετικά με το γλωσσικό ιδίωμα της νεολαίας, εγώ τον ακούω με τη μισή προσοχή γιατί έχω απορροφηθεί από τις δικές μου σκέψεις γύρω από το νοτιοαφρικανικό rainbow nation. Χωνευτήρι ή πολυπολιτισμική κοινωνία, όπως κι αν το ονομάσουμε, ένα είναι βέβαιο: Μαύροι και λευκοί εξακολουθούν ακόμα και μετά την εποχή του Apartheid να μη ζουν ο ένας μαζί με τον άλλο μια κοινή ζωή αλλά στην καλύτερη περίπτωση ο ένας δίπλα στον άλλο μια παράλληλη ζωή. Δεν είναι λοιπόν συνεπιβάτες στο ίδιο όχημα… Όλοι οι λευκοί ανεξαιρέτως διαθέτουν γιωταχί, έχοντας έτσι την πολυτέλεια να μην εξαρτώνται από τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Η αιτία που οι λευκοί αποφεύγουν Metrobus και Rea Vaya είναι ο όχι αμελητέος φόβος που δημιουργείται από την έξαρση της εγκληματικότητας, για την οποία δυστυχώς ενοχοποιούνται αποκλειστικά οι μαύροι, και λόγω της προκατάληψης, σίγουρα όμως σε πολλές περιπτώσεις και λόγω της αντικειμενικής πραγματικότητας. Αντιθέτως το τρένο Gautrain που συνδέει την Pretoria με το CBD* του Johannesburg χρησιμοποιείται από τους λευκούς χωρίς ενδοιασμούς. Προφανώς επειδή η γραμμή δημιουργήθηκε ακριβώς για τους επιβάτες που ζουν στην Pretoria και εργάζονται στο CBD του Johannesburg και σε όλη τη διάρκεια της διαδρομής του το τρένο κάνει ενδιάμεσες στάσεις μόνο σε ελάχιστες περιοχές της πόλης που κατοικούνται από λευκούς.

Κάποια στιγμή ο αγαπητός Zondi ξαναφέρνει την κουβέντα στο θέμα. I am gonna take the taxi to Soweto. Θεέ και Κύριε! Καθυστέρησε λιγάκι αλλά τελικά απάντησε στο αρχικό μου ερώτημα. Α, έτσι λοιπόν, ο Zondi θα πάρει ταξί για το Soweto, κοίτα να δεις, θα σχολίαζε τώρα ένας ευρωπαϊκά σκεπτόμενος αναγνώστης πλαταγίζοντας τη γλώσσα του, τς τς τς. Ποιος να το πίστευε! Όποιος τώρα φαντάζεται ένα ταξί σαν το black cab** του Λονδίνου σκέφτεται πράγματι υπερβολικά ευρωπαϊκά. Στο αντίκρισμα του λονδρέζικου καλτ οχήματος με την ξεχωριστή εμφάνιση, την ευρυχωρία του, το διαχωριστικό τζάμι του ανάμεσα στον οδηγό και τον πελάτη και γενικά με το ιδιαίτερο στιλ του, πιστεύεις για κάποια χιλιοστά του δευτερολέπτου ότι έχεις μεταφερθεί σε άλλες εποχές. Εδώ όμως δεν είναι η ίδια περίπτωση…

Το ταξί όπως το ξέρουμε στην Ευρώπη –ένα μεταφορικό μέσο που μπορείς απλά να το σταματήσεις στο δρόμο και να ανέβεις– δεν υπάρχει στο Joburg. Reliable, αξιόπιστες δηλαδή εταιρείες ταξί είναι δυσεύρετες και ένας λευκός θα κάνει χρήση της δυνατότητας αυτής σπάνια και μόνο αν βρεθεί σε μεγάλη ανάγκη, αν για παράδειγμα το αυτοκίνητό του είναι στο συνεργείο ή αν του το έκλεψαν την προηγούμενη μέρα. Ωστόσο οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι οι υπάλληλοι κάποιων εταιρειών ταξί αυτού του είδους είναι πρώτης τάξεως οδηγοί, με το κομψό τους κοστούμι και τους εξαιρετικά ευγενικούς τρόπους τους. Η πρώτη τους κίνηση είναι να συστηθούν, μετά να ρωτήσουν για την υγεία του πελάτη τους. Δεν αρκούνται στο να φορτώσουν τις αποσκευές στο πορτμπαγκάζ, παρά ρωτούν αν ο πελάτης επιθυμεί να ακούσει ραδιόφωνο και ποιον σταθμό, αν χρειάζεται τον κωδικό για την πρόσβαση στο διαδίκτυο, αν επιθυμεί κλιματισμό ή είναι προτιμότερο να τον κλείσουν στην περίπτωση που η θερμοκρασία είναι υπερβολικά χαμηλή στο εσωτερικό του πραγματικά πεντακάθαρου ταξί. Όταν φέρνω στο νου μου τους ταξιτζήδες της Νότιας Ευρώπης, οφείλω δυστυχώς να παραδεχτώ ότι δεν αντέχουν στη σύγκριση με τους εδώ συναδέλφους τους. Ο μέσος Νοτιοευρωπαίος οδηγός ταξί ακολουθεί τις προτιμήσεις του και ακούει το ραδιοφωνικό σταθμό που έχει επιλέξει ο ίδιος. Ο πελάτης δεν έχει δικαίωμα να εκφέρει άποψη. Ο σταθμός αυτός συνήθως αναμεταδίδει αδιάκοπα ποδοσφαιρικούς αγώνες ή συνεντεύξεις με θέμα το ποδόσφαιρο ή καλεί τους οπαδούς να εκφράσουν τη γνώμη τους για την τάδε ή τη δείνα «κοσμοϊστορική» λεπτομέρεια ενός ματς. Οι ακροατές αυτοί τηλεφωνούν στον σταθμό σε έξαλλη κατάσταση, με αποτέλεσμα πολύ γρήγορα ο πελάτης του ταξί να βρίσκεται σε θέση ακούσιου μάρτυρα μιας διαμάχης κατά την οποία οι αντίπαλοι ωρυόμενοι και κραυγάζοντας χωρίς σταματημό πλακώνονται συνεχώς μεταξύ τους. Ευτυχώς μόνο σε ακουστικό επίπεδο. Στο εν λόγω νοτιοευρωπαϊκό ταξί ο οδηγός έχει το ελεύθερο να καπνίζει αρειμανίως το ένα τσιγάρο μετά το άλλο, χωρίς τις περισσότερες φορές να μπαίνει στον κόπο να ρωτήσει τον πελάτη αν συμφωνεί, θεωρώντας ότι το άνοιγμα του παραθύρου είναι αρκετό για να προλάβει μια πιθανή έκφραση δυσαρέσκειας από τη μεριά του επιβάτη. Και είναι ακριβώς εξαιτίας του ανοιχτού παράθυρου που το χειμώνα το κρύο είναι απίστευτο και το καλοκαίρι η ζέστη ανυπόφορη.

Ας επανέλθουμε όμως πάλι στον κηπουρό μας. Ο Zondi θα πάει στα ξαδέλφια του με ένα ταξί εντελώς άλλου τύπου: με το minibus, το οποίο εκτελεί ρόλο δημόσιου ταξί και βέβαια δεν ανήκει στις επιλογές ενός λευκού. So why are you going to take the taxi and not the Rea Vaya? The bus must be more convenient, no? Για άλλη μια φορά η Ευρωπαία μας πλανάται πλάνην οικτράν. Ο Zondi αναλαμβάνει να με διαφωτίσει σχετικά, ότι δηλαδή το δημόσιο ταξί είναι το πιο φτηνό αστικό μέσο μεταφοράς στη Νότια Αφρική και ότι αυτός είναι ο λόγος που χρησιμοποιείται κυρίως από τα πιο φτωχά στρώματα του πληθυσμού. Η διαδρομή ξεκινά από το λεγόμενο taxi rank, όπου εκατοντάδες ταξί είναι στημένα και περιμένουν πελατεία για να τη μεταφέρουν εντός και εκτός της εκάστοτε περιφέρειας. They even go to Zim**, Botswana or Mozambique. Αυτό ξεπερνάει βεβαίως την ευρωπαϊκή μου αντίληψη ως προς την έννοια των ενδοαστικών συγκοινωνιών. Αλλά αφού ο Zondi κατάγεται από το Malawi, μάλλον θεωρεί τη διαδρομή που κάνει ένα ταξί από τη Νότια Αφρική μέχρι τις γειτονικές της χώρες a stone’s throw, απόσταση αναπνοής δηλαδή. Ο commuter, ο επιβάτης ο οποίος κάθε μέρα μεταφέρεται με κάποιο από αυτά τα συλλογικά ταξί από τον τόπο της διαμονής του στον τόπο εργασίας του και τανάπαλιν, πηγαίνει στην πιάτσα των ταξί όπου ένας queue marshal φροντίζει για την τήρηση της τάξης. Μα τι περίεργη ονομασία επαγγέλματος είναι αυτή, παρεμβαίνω χαμογελώντας, αλλά ο Zondi δεν δίνει σημασία και συνεχίζει απτόητος τις εξηγήσεις του. Αυτός ο «στρατάρχης» των ταξί λοιπόν, επαναλαμβάνει, έχει το δικαίωμα –με έναν τρόπο ομολογουμένως παντελώς αυθαίρετο– να μαλώνει και να διατάζει οδηγούς και επιβάτες.

Ο Zondi έχει φτάσει στο τέλος με τις εξιστορήσεις του για όσα συμβαίνουν στην πιάτσα των ταξί και περιμένει όλο περιέργεια την αντίδρασή μου. Παίρνω λοιπόν τώρα εγώ τη σκυτάλη και του αναφέρω αυτό που μου έχει κάνει εντύπωση μέχρι τώρα οδηγώντας στους δρόμους του Joburg, ότι δηλαδή πολλά από αυτά τα minibus είναι καθαρά και σε άψογη κατάσταση και ότι άνετα θα μπορούσαν να συγκριθούν με αντίστοιχα ευρωπαϊκά. Ωστόσο όμως, προσθέτω κάπως επικριτικά, δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο ότι κυκλοφορούν και πολλά άλλα που είναι εμφανώς σαράβαλα και με τα οποία κάθε διαδρομή κινδυνεύει να μετατραπεί σε αληθινή περιπέτεια, συνοδευόμενη πιθανότατα από τις προσευχές των επιβαινόντων. Ο Zondi με κοιτάζει με απορία και με ρωτάει πού θέλω να καταλήξω. Ας γίνω λοιπόν πιο σαφής και ας αναφέρω ένα δυο παραδείγματα που δείχνουν ξεκάθαρα ότι η μετακίνηση του οχήματος δεν γίνεται πάντα με όρους ασφάλειας. Έχει τύχει να δω όχημα του οποίου το πίσω παρμπρίζ έχει αντικατασταθεί με ένα κομμάτι νάιλον που συγκρατείται στη θέση του κακήν κακώς με τη βοήθεια μπόλικης κολλητικής ταινίας και λειτουργεί ως… εναλλακτικό κλιματιστικό διαρκείας. Και δεν πρόκειται για εξαίρεση, προσπαθώ να του εξηγήσω. Κάποια minibus μοιάζουν ώριμα για απόσυρση, άλλα πάλι είναι συναρμολογημένα τόσο πρόχειρα που αποτελούν για τους άλλους οδηγούς ένα είδος κινούμενης ωρολογιακής βόμβας. Αυτός είναι και ο λόγος που τηρώ κατά γράμμα μια από τις πιο σημαντικές υποδείξεις των locals και φροντίζω πάντα να κρατώ απόσταση ασφαλείας από τα συλλογικά ταξί. Με ύφος πολλών καρδιναλίων και κουνώντας το κεφάλι σαν δάσκαλος παλιάς σχολής που ζητάει επιβεβαίωση των λεγομένων του περιμένω την αντίδραση του Zondi, η οποία δεν αργεί να έλθει. Yes, you are right, South African taxis are crappy, very crappy! But European taxis are the best! They are cool! Γνέφει καταφατικά και ακτινοβολεί από χαρά, πανευτυχής που τα κατάφερε να φέρει την κουβέντα στο αγαπημένο του θέμα.

Μα δεν λέω αυτό. Είπα τέτοιο πράγμα; Κυριευμένη από διάχυτη αμηχανία αλλάζω καλού κακού το θέμα της συζήτησης και αρχίζω να κάνω ερωτήσεις για πράγματα που είναι σίγουρο ότι δεν σηκώνουν παρερμηνείες. So how much does the taxi cost, Zondi? Παρατηρώ το ύφος του που παίρνει μια έκφραση σπουδαιοφάνειας και αντιλαμβάνομαι ότι ετοιμάζεται για νέα διάλεξη μακράς διαρκείας. Τι ήθελα και τον ρώτησα; Το μετανιώνω την ίδια στιγμή. Ένα εισιτήριο με αυτό το μέσο κοστίζει 10 rand ανά διαδρομή, με πληροφορεί, και συμφέρει για παράδειγμα στους συγγενείς του που μένουν στα φτωχικά townships να το χρησιμοποιούν για να πηγαίνουν στις δουλειές τους στις συνοικίες των λευκών και να επιστρέφουν πάλι με τον ίδιο τρόπο. But Rea Vaya costs 12 rand, o Zondi προσπαθεί υψώνοντας τον δείκτη του χεριού του να επισημάνει τη διαφορά στην τιμή. Στην ερώτησή μου όμως ποιο μέσο προσφέρει περισσότερη άνεση παραδέχεται ότι ο οδηγός του minibus-ταξί προσπαθεί φυσικά τις περισσότερες φορές να στριμώξει στο δεκαπενταθέσιο ή και εικοσιτετραθέσιο όχημα όσο το δυνατόν περισσότερους επιβάτες, έτσι ώστε το δρομολόγιο να του αφήσει μεγαλύτερο κέρδος. Η άνεση θυσιάζεται στο βωμό του κέρδους. Ο Zondi γελάει και μου αναπαριστά εν είδει παντομίμας ένα γεμάτο minibus με μια χοντρή –μια big mama– να κάθεται δίπλα του, στην αγκαλιά της κάμποσα καλάθια να σχηματίζουν ολόκληρη πυραμίδα και αυτός να έχει στριμωχτεί στην πόρτα και μόλις και μετά βίας να μπορεί να πάρει ανάσα. Με πιάνουν και μένα τα γέλια, αν και τελικά η κατάσταση είναι μάλλον για κλάματα.

Do you know the rules? Ο Zondi έχει πάρει φόρα για τα καλά και βάζει τα δυνατά του να μου παραδώσει κανονικό σεμινάριο, αν και δεν υπάρχει περίπτωση να εφαρμόσω στην πράξη αυτές τις γνώσεις. What kind of rules? ρωτάω αδυνατώντας να κρύψω την άγνοιά μου για τους νοτιοαφρικανικούς κανόνες. Ακολουθεί μια παρουσίαση του θέματος βγαλμένη θαρρείς από τον κινηματογράφο, η οποία συνοδεύεται από τις έντονες χειρονομίες του Zondi. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, στο minibus επικρατούν συγκεκριμένοι κανόνες οι οποίοι ενισχύονται από μια ορισμένη κατανομή ρόλων. Επειδή ο οδηγός δεν μπορεί ή δεν θέλει να δίνει ρέστα, οι επιβάτες πρέπει πάντα να έχουν μαζί τους κέρματα, τα οποία χέρι χέρι φτάνουν στον επιβάτη που κάθεται μπροστά, στη θέση του συνοδηγού. Αυτός αναλαμβάνοντας ρόλο εισπράκτορα παίρνει το αντίτιμο του εισιτηρίου και σε σπανιότατες περιπτώσεις δίνει και ρέστα. Η θέση του συνοδηγού και η πρώτη σειρά καθισμάτων ακριβώς πίσω από τον οδηγό προορίζονται για ανθρώπους με κινητικά προβλήματα και επιβάτες που κουβαλούν πολλές αποσκευές. Ωστόσο δεν είναι λίγες οι φορές που ο Zondi έχει δει με τα μάτια του τον οδηγό να αναθέτει τον ρόλο του συνοδηγού σε κάποια νόστιμη νεαρή, ενώ ηλικιωμένους ανάπηρους να τους στέλνει πίσω στις τελευταίες θέσεις παρά το ότι δικαιωματικά είχαν προτεραιότητα. Ο συνομιλητής μου σκάει ένα χαμόγελο, πετάει κι ένα αφοπλιστικό You see! και φέρνει τον δείκτη του χεριού του στον κρόταφό του, μια κίνηση που στη Γερμανία θα σήμαινε κάτι σαν «πας καλά ή χάνεις λάδια;», σε πολλές άλλες κουλτούρες του κόσμου όμως ερμηνεύεται ως ένδειξη μιας ιδιαιτέρως έξυπνης και εύστροφης παρατήρησης. Τώρα αρχίζω να μπαίνω στο νόημα γιατί η γυναίκα του το τελευταίο διάστημα μένει στο Johannesburg και όχι στο Μalawi. Δεν είναι μόνο ότι προτιμάει το σπιτάκι στο Houghton Estate από τη λασποκαλύβα της. Ο κηπουρός μας μπορεί να μην είναι ταξιτζής, αλλά έχει την ίδια συμπεριφορά με εκείνους, μια συμπεριφορά που καθοδηγείται ολοφάνερα από τα επίπεδα της τεστοστερόνης του.

Ο Zondi συνεχίζει με ενθουσιασμό τις εξιστορήσεις του και μου εξηγεί τώρα πόσο σημαντικό ρόλο παίζει αυτός που κάθεται δίπλα στην πόρτα και την ανοιγοκλείνει σε κάθε στάση. Το άτομο αυτό λοιπόν, εφόσον έχει αναλάβει τον ρόλο του door keeper, πρέπει να έχει το νου του και να γνωρίζει ποιος θα κατέβει πού για να το αναγγείλει έγκαιρα στον οδηγό, ώστε εκείνος να κάνει στην άκρη, να σταματήσει και… στο σημείο αυτό διακόπτω τον Zondi και συμπληρώνω εγώ τη φράση: «…και να κάνει τους οδηγούς που βρίσκονται πίσω του έξαλλους». Ασυναίσθητα μου βγαίνει πάλι ανεξέλεγκτα η δασκαλίστικη νοοτροπία και περιλαβαίνω τον καημένο τον Zondi, που στο κάτω κάτω δεν χρωστάει σε τίποτα να ακούει τον εξάψαλμο, αφού δεν ευθύνεται αυτός για τη συμπεριφορά των ταξιτζήδων. Δεν με νοιάζει όμως, τώρα θα τα ακούσει θέλει δεν θέλει, μιας και μόνος του έκανε το μοιραίο λάθος να ανοίξει την κουβέντα με την υπέρμετρη ανάγκη του να μιλάει επί παντός του επιστητού, αυτή τη φορά με αφορμή τον εξάδελφο στο Soweto. Ήθελές τα κι έπαθές τα. Από προσωπική εμπειρία μπορώ να του πω ότι τα minibus-ταξί αποτελούν δημόσιο κίνδυνο πρώτης τάξης για όλους τους άλλους οδηγούς, γι’ αυτό και δεν θα βρεθεί άνθρωπος να πει καλό λόγο γι’ αυτά. Πόσες φορές δεν έχω γίνει μάρτυρας επικίνδυνων σκηνών όταν τα ταξί αυτά αναπτύσσοντας υψηλές ταχύτητες τρέχουν για κάμποσα λεπτά κολλητά μεταξύ τους επειδή ο ένας οδηγός ρωτάει τον άλλο αν μπορεί να του κάνει ψιλά. Τα χρήματα αλλάζουν χέρια κάθε φορά μέσα από τα ανοιχτά παράθυρα ενώ οι οδηγοί τους καταβάλλουν προσπάθεια για να μην τσουγκρίσουν μεταξύ τους, πράγμα διόλου απίθανο έτσι όπως είναι αναγκασμένοι να κάνουν συνεχώς ελιγμούς. Για τον οδηγό του αυτοκινήτου που βρίσκεται στη δυσάρεστη θέση να ακολουθεί ακριβώς από πίσω τους οι ακροβασίες αυτές, που θυμίζουν σκηνές τσίρκου, συνιστούν καθαρή πρόκληση και απαιτούν την αδιάσπαστη προσοχή του. Όλοι στο Joburg –πιθανόν και στην υπόλοιπη Νότια Αφρική– γνωρίζουν ότι οι ικανότητες αυτού του σιναφιού να ελίσσεται στους δρόμους είναι άλλης κατηγορίας και ελάχιστη σχέση έχουν με την τήρηση του κώδικα οδικής κυκλοφορίας.

Ο Zondi με κοιτάζει με απορημένο βλέμμα και μόνο όταν συνειδητοποιεί ότι αυτός ο τρόπος οδήγησης με ενοχλεί, ξαναμπαίνει στο τριπάκι της δουλοπρέπειας και υπερθεματίζει γνέφοντας μανιωδώς με το κεφάλι. Μάλιστα έχει έτοιμη και την εξήγηση, η οποία παραδόξως ακούγεται λογική. Σύμφωνα με τον Zondi λοιπόν, οι brothers αυτοί –οι μαύροι μεταξύ τους συνηθίζουν σε τούτη τη χώρα να αποκαλούνται brothers και sisters, χρησιμοποιούν δε τις αντίστοιχες συντμήσεις bro ή sis– μισθώνουν το όχημα πάντα ανά ημέρα. Οπότε δεν είναι ιδιοκτησία τους, και αφού δεν τους ανήκει δεν το πονάνε. Α, έτσι, αποκρίνομαι με έκπληξη, για να προσθέσω αμέσως μετά ότι άλλο πράγμα είναι να αδιαφορείς για το όχημα επειδή δεν είναι δικό σου και εντελώς άλλο να παραβιάζεις συστηματικά τους κανόνες κυκλοφορίας. Διότι ασχέτως αν το αυτοκίνητο που οδηγείς είναι νοικιασμένο, είσαι υποχρεωμένος να βγάλεις φλας, κάτι που οι λεβέντες μας δεν κάνουν ποτέ, οπότε κάθε φορά καταλαμβάνεσαι εξαπίνης όταν ο περί ου ο λόγος brother στρίβει αριστερά ή δεξιά. Ο Zondi δεν παύει διαρκώς να γνέφει καταφατικά, σημάδι ότι συμφωνεί μαζί μου, κάτι όμως στο βλέμμα του προδίδει την αδυναμία του να διακρίνει τι είναι απορριπτέο σ’ αυτή την οδηγική συμπεριφορά των ταξιτζήδων – ούτε καν το γεγονός ότι συχνά περνούν το robot με κόκκινο και γενικά ότι γκαζώνουν σαν παλαβοί.

Το επόμενο που ζητώ να μάθω είναι τι γίνεται με τις στάσεις των ταξί, αφού ακόμα δεν κατάφερα να ανακαλύψω κάτι τέτοιο στην άκρη του δρόμου. Το μεγαλύτερο πρόβλημα κατά τη γνώμη μου είναι ότι οι ταξιτζήδες δεν σταματάνε για να πάρουν κόσμο μόνο στις ενδεδειγμένες στάσεις ταξί –αν τελικά υπάρχουν κάποιες– αλλά και σε οποιοδήποτε άλλο σημείο τους βολεύει. Ο Zondi δεν χρειάζεται να σκεφτεί πολύ, η απάντηση έρχεται αμέσως: Το άτομο που στέκεται στο δρόμο και θέλει να επιβιβαστεί σε ένα minibus κάνει στον οδηγό που πλησιάζει ένα συγκεκριμένο σινιάλο με το χέρι γνωστοποιώντας του πού θέλει να πάει. Αν κρατάει την παλάμη κλειστή σε σχήμα γροθιάς με τον δείκτη να δείχνει προς τα κάτω –μου το αναπαριστά άψογα– σημαίνει ότι θέλει να ανεβεί μόνο για μια σύντομη διαδρομή, δηλαδή θέλει να παραμείνει κάπου στην περιοχή. Αν όμως ο δείκτης είναι στραμμένος προς τα πάνω σημαίνει ότι θέλει να φύγει από την περιοχή και να πάει στο CBD. Εκτός αυτών των δύο υπάρχουν φυσικά άπειρα άλλα σινιάλα, η εκμάθηση των οποίων είναι επιστήμη ολόκληρη –δεν το διατυπώνει βέβαια έτσι αλλά το νόημα είναι ακριβώς αυτό– και έχοντας ανακαλύψει όψιμα το ταλέντο του στη διδασκαλία με ρωτάει αν θέλω να μου τα δείξει. Απορρίπτω την πρόταση, αφού το πιο πιθανό είναι ότι δεν πρόκειται ποτέ να πάρω ένα συλλογικό ταξί.

Αυτό που με ενδιαφέρει κυρίως είναι η οδηγική συμπεριφορά αυτών των δαιμόνιων ταξιτζήδων, για να ξέρω πώς να τους αντιμετωπίσω αν παραστεί ανάγκη. Εικάζω ότι θα κάνουν τα πάντα για να μη χάσουν πελάτη, γι’ αυτό δεν τους νοιάζει να σταματήσουν οπουδήποτε – αρκεί να μην περιπολεί εκεί γύρω η αστυνομία. Ο Zondi ακούει με προσοχή την επιχειρηματολογία μου, όμως στη λέξη police στραβομουτσουνάζει και δεν μπορεί να κρύψει τη δυσφορία του. Totally corrupt, they are useless because they are totally corrupt. But the European police is cool!

 

* CBD: Central Business District, περιοχή στο κέντρο του Johannesburg όπου επί Apartheid ήταν συγκεντρωμένη η οικονομική ζωή της πόλης.

** Black cab: το χαρακτηριστικό μαύρο ταξί του Λονδίνου.

*** Zim: Συντόμευση της λέξης Zimbabwe.

 

Μετάφραση από τα γερμανικά: Κατερίνα Τσαουσίδου

Φιλολογική επιμέλεια: Βασίλης Πάγκαλος

 

Copyright 2018 Christina Antoniadou / All rights reserved